Ceidwaid Trysorau Diwylliannol
Mae dros 20,000 o fannau addoli cofrestredig yn y DU, ac mae’r mwyafrif helaeth ohonynt yn adeiladau eglwys. Mae ychydig dros bumed yn rhai Gradd I (neu gyfatebol), tra bod traean yn rhai Gradd II*, a 40% yn rhai Gradd II, yn ôl data gan yr Gynghrair Adeiladau Crefyddol Hanesyddol.
Gofynnodd Arolwg Eglwysi Cenedlaethol 2025 hefyd i eglwysi am eu trysorau – o ffynhonnau a choffadwriaethau i straeon treftadaeth gymdeithasol leol a chenedlaethol. Mae’r hyn a ddaeth i’r amlwg yn dangos eglwysi fel ‘banciau cof’ byw, lle mae cenedlaethau wedi nodi prif eiliadau bywyd. Mae ffynhonnau’n bedyddio plant o deuluoedd lleol; mae clychau’n canu priodasau; mae cofebion a phlaciau’n cofio’r rhai a gollwyd mewn gwrthdaro. Nid hen relicau tawel yw’r trysorau hyn – cânt eu bywhau gan addoli, eu hadfer gan wirfoddolwyr, eu caru gan deuluoedd, a’u darganfod gan ymwelwyr, gan gysylltu’r ffibrau ysbrydol a diwylliannol yn ein cymdeithas.
Mae’r Arolwg yn dangos bod gwydr lliw yn sefyll allan: mae’n ymddangos mewn 49% o eglwysi fel gwaith artistig, ac mewn 28% fel darn o arwyddocâd lleol neu genedlaethol. Mae’r ffenestri hyn yn wyrthiau gweledol, yn adrodd straeon Beiblaidd, yn coffáu teuluoedd lleol, offeiriaid a noddwyr, ac yn adlewyrchu’r greadigaeth. Mae ffynhonnau’n lleoliad ar gyfer cenedlaethau di-rif o fedyddiadau ac fe’u hamlygwyd gan 27% o eglwysi am eu hansawdd artistig, a chan 22% am eu harwyddocâd lleol neu genedlaethol.
Trosglwyddo celf i’r genhedlaeth nesaf
Mae Eglwys St Macartan’s (Forth Chapel) y tu allan i Augher yn Sir Tyrone wedi troi’n gyrchfan i dwristiaid. Mae pobl yn teithio o bob cwr o’r byd, cyn bell ag Seland Newydd, i weld y trysorau treftadaeth sydd yn yr eglwys wledig fechan hon. Dechreuodd hyn i gyd pan gomisiynodd yr eglwys arolwg pensaernïol ac wedyn aeth ati i wneud y gwaith atgyweirio angenrheidiol – wedi’i wneud yn bosibl gan godi arian yn lleol a cheisiadau grant – i ddiogelu’r ffenestri gwydr lliw yn yr adeilad o ganol y 19eg ganrif.
Mae pedair ffenestr Stiwdio Clarke hardd yn yr eglwys. Wedi’u hadfer, mae’r eglwys bellach yn cydweithio â sefydliadau twristiaeth lleol i hyrwyddo teithiau o amgylch St Macartan’s. Maent hefyd yn gweithio gyda’r ysgolion cyfagos i rannu hanes a threftadaeth yr ardal. Cynhaliwyd hyd yn oed gystadleuaeth gelf gwydr lliw gydag ysgol leol ac arddangosfa o’r gweithiau celf i’r plant a’u teuluoedd.
Dyma sut mae Canon McGahan, Offeiriad Plwyf St Macartan’s, yn egluro pam mae hyn mor bwysig:“Roedd yn gyfle arbennig mewn perthynas â’r ffenestri gwydr lliw Harry Clarke, gan greu ymwybyddiaeth o’r hanes sydd ynghlwm wrth y ffenestri hynny, yr eglwys leol a’r gymuned leol.
“Pan feddyliwn am yr eglwys, pan gofiwn fod pobl yn y gorffennol wedi gadael etifeddiaeth arbennig i ni, fe weithion nhw mor galed i roi adeilad i ni, eglwys sy’n rhan mor bwysig o’r gymuned.
“A thrwy ddod â’r presennol i’r dyfodol dyna oedd y weledigaeth, dyna oedd y gobaith, a dyna rydym yn parhau i’w wneud.
“Dyna pam y buom yn cynnwys cymaint o bobl ifanc o’n hysgolion cynradd lleol yn y gystadleuaeth ac arddangosfa gelf... rydyn ni eisiau i’r ffenestri hyn aros mewn cyflwr da fel y gellir eu trosglwyddo, nid yn unig i’r genhedlaeth bresennol ond hefyd i’r rhai sydd i ddod.”
Dywedodd un o bob pump o eglwysi (20%) fod ganddynt gofebion o werth artistig, tra bod mwy na thraean (35%) yn eu hystyried yn rhai o arwyddocâd hanesyddol. Yn aml mae’r henebion hyn yn dwyn enwau dynion a merched lleol a gollwyd mewn rhyfeloedd, ac mae eraill yn coffáu ffigurau cymunedol, noddwyr, neu genedlaethau o deuluoedd – gan adrodd straeon tawelach ond yr un mor bwysig am barhad lleol. Maent yn ein hatgoffa fod eglwysi’n ceidwaid nid yn unig o atgofion am wrthdaro, ond hefyd o brofiadau byw bywyd cymunedol bob dydd.
Mae nodweddion eraill yn tynnu sylw at grefft a chreadigrwydd – cerfiadau (15% yn artistig; 13% o arwyddocâd) a cherfluniau (13% yn artistig; 12% o arwyddocâd), yn amrywio o waith coed canoloesol i gerflunwaith Fictoraidd. Mae 12% o eglwysi’n disgrifio eu ‘banciau cof’ o hanesion llafar, ffotograffau a chofnodion cymunedol fel rhai o werth artistig, ac mae 22% yn eu gweld yn rhai o arwyddocâd hanesyddol.
Nid arddangosfeydd tawel yw’r trysorau diwylliannol hyn ond maent yn dal i fod yn rhan o brofiadau byw pobl – caneuon oddi tanynt, gweddïau o’u blaenau, camau’n pasio heibio bob wythnos. Byddai eu colled yn drychineb ddiwylliannol, ond mae eu cadwraeth yn rhodd i genedlaethau’r dyfodol.
Diogelu hanes morwrol Belfast
Mae Eglwys Bresbyteraidd Sinclair Seamen’s yn un o drysorau mwyaf nodedig Gogledd Iwerddon, yn adrodd stori forwrol Belfast ym mhob manylyn o’r adeilad. Mae’r pulpud wedi’i gerfio’n bwa llong, mae clychau ac angorau’n hongian o’r waliau, ac mae addoli’n dechrau bob Sul gyda chloch o’r HMS Hood. Yn y blaen mae olwyn llong bres a gafodd ei hachub yn 1924, tra bod angor wedi’i baentio ar y llawr yn nodi’r man lle mae cyplau wedi gwneud eu llwon dros y canrifoedd.
Roedd y dreftadaeth ryfeddol hon mewn perygl gwirioneddol. Roedd yr adeilad tywodfaen wedi dirywio cymaint nes iddo gael ei roi ar Gofrestr Treftadaeth mewn Perygl Gogledd Iwerddon. Yn 2024, cafodd ei ddyfodol ei ddiogelu diolch i grant o £50,000 gan yr Ymddiriedolaeth.
Eglwysi Cenedlaethol ynghyd â grant Atgyweirio Ffabrig Wolfson o £10,000, a alluogodd waith atgyweirio brys ar y cerrig.
Mae Sinclair Seamen’s yn parhau i weu hanes i fywyd cymunedol byw. Mae’n agor yn wythnosol i ymwelwyr, gyda gwirfoddolwyr yn croesawu pobl o bob cwr o’r byd sy’n awyddus i olrhain gwreiddiau eu teuluoedd, ac mae’n cynnal sesiynau i blant, gan ddysgu sut i glymu rhaffau a rhannu hanes lleol. Yn ardal dociau sy’n cael ei hadfywio, gyda phrifysgol newydd gerllaw, mae’r eglwys unwaith eto’n denu myfyrwyr a phobl ifanc. Mae ei stori’n dangos sut mae buddsoddi mewn treftadaeth yn cynnal nid yn unig adeiladau, ond hefyd yr hunaniaeth ddiwylliannol a’r bywyd cymunedol maent yn eu hysbrydoli.
Parhau i ddarllen
Y rhan nesaf yw 'Beth syddar berygl i ddyfodoltreftadaeth Cymru'.