St Cwyfan

Adeiladwyd sarn i gynorthwyo’r plwyfolion i gyrraedd yr ynys, ac mae olion y sarn i’w gweld o hyd. Hyd yn oed wedyn, byddai’r llanw uchel o dro i dro yn rhwystro’r plwyfolion rhag ei chyrraedd.  Pan ddigwyddai hyn, cynhaliwyd y gwasanaethau mewn tŷ gerllaw o’r enw Plas Llangwyfan, lle roedd ystafell a gysegrwyd yn unswydd ar gyfer y diben hwn.

Parhaodd y tonnau i erydu ochrau’r ynys hyd ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan ddechreuodd rhai o’r beddau ym mynwent yr eglwys syrthio i’r môr. Erbyn hyn, roedd eglwys newydd wedi ei chodi ar y tir mawr, ac roedd hen eglwys Llangwyfan yn ddianghenraid - a’i tho wedi diflannu’n llwyr.

Yn 1893, mynegodd Harold Hughes, pensaer lleol, bryder mawr am ddyfodol yr eglwys swynol hon, ac o ganlyniad, cododd arian i’w hachub. Adeiladodd forglawdd o amgylch yr ynys, ac adfer yr adeilad ei hun. Er i ran fwyaf o’r eglwys gael ei chodi yn ystod y ddeuddegfed ganrif, dim ond un darn o’r wal ddeheuol sydd wedi goroesi o’r cyfnod hwn. Cafodd y rhan fwyaf o’r waliau eu hailadeiladu yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Yn gynnar yn yr unfed ganrif ar bymtheg, ychwanegwyd ystlys newydd i’r ochr ogleddol, gyda mynediad iddi ar hyd arcêd o dri bwa – ond cafodd ei dymchwel yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan fod y tir gerllaw yn erydu. Mae bwâu’r arcêd, sydd wedi eu mewnlenwi, i’w gweld erbyn hyn ar y wal allanol, gan i’r hen sment calch gael ei dynnu yn ystod y gwaith adfer yn 2006. Yn ystod y gwaith adfer hwn hefyd, gwyngalchwyd y waliau,  gan siomi’r gymuned leol a oedd wedi hen arfer â’r waliau llwyd.