San Steffan

Sefydlwyd yr eglwys yn y bymthegfed ganrif ar safle o’r chweched ganrif, yn eglwys golegol bwysig a fu’n agos at un o gestyll Tywysogion Powys.

Ceir mynediad iddi drwy’r porth deheuol a gwelir yno gilfachau lle y saif cerfluniau Fictoraidd hardd. Yn union y tu mewn i’r drws, gwelir bedyddfaen hynafol, plocyn carreg ar ffurf cylch, gyda’r pen wedi’i gafnu i greu powlen fas. Yn sefyll ar bedair coes byrdew, mae’n bosib ei fod yn tarddu o’r wythfed ganrif.

Mae’r groglen bren hardd sy’n ymestyn ar draws yr eglwys yn dyddio o’r bymthegfed ganrif – ac mae’n un o’r rhai gorau yng Nghymru. Nodwedd bren hardd arall yw cas yr organ. Mae’n dod o’r cyfnod oddeutu 1500 – a chredir mai hwn yw’r enghraifft hynaf o’i fath i oroesi ym Mhrydain. Mae’r organ oddi fewn iddo yn un Fictoraidd, ac fe’i dyfeisiwyd yn arbennig i sicrhau nad oedd yn difrodi nac yn amharu ar y cas hynod a oedd yn ei hamgylchynu.

Mae teils llawr canoloesol mewn sawl rhan o’r eglwys, sydd hefyd wedi cadw ei darnau to gwreiddiol. Yn y capel gogleddol, mae cist ganoloesol ar gyfer cadw gwisgoedd eglwysig, a ffenestri lliw o’r bymthegfed ganrif gydag un ohonynt â llun o St Catrin.

Mae bloc enfawr o garreg wedi’i naddu’n fras yn amlwg iawn yn y fynwent; dyma garreg fedd Syr Herbert Lewis, 4ydd barwnig Llys Harpton. Mae’n bosib ei bod yn faen mawr cyn hanesyddol sydd wedi cael ei hailddefnyddio. Mae yna ragor o gofebau i aelodau eraill y teulu Lewis oddi fewn i’r eglwys; yr un fwyaf diddorol yw’r un er cof am Thomas Lewis a wnaeth ‘fwynhau bywyd llawn blynyddoedd’ ac a’i ‘cyfnewidiodd ar 5 Ebrill 1777 ar gyfer anfarwoldeb y nefoedd, yn 86 o flynyddoedd a 5 mis oed’.

Mae tomen bridd â ffos o’i hamgylch wedi’i chodi dros y ffordd i’r eglwys, ac mae rhai wedi awgrymu mai yn y fan hyn y safai’r castell.  Mae yna garreg â chroes wedi’i hendorri arni wedi’i gosod oddi fewn i lawr corff yr eglwys  - a honnir mai hon yw carreg fedd Hugh Mortimer, Rheithor Hen Faesyfed yn ystod y drydedd ganrif ar ddeg.

Mae’r eglwys yn wynebu’r gogledd a bryniau agored Coedwig Maesyfed, a enwyd felly gan ei fod yn dir hela canoloesol, ardal gaeedig a fyddai wedi bod ar gadw ar gyfer defnydd y brenin a barwniaid o safle uchel yn unig. I gyfeiriad y de, mae yna chwareli mawr modern; er iddynt fod yn agos iawn at yr eglwys, nid ydynt i’w gweld gan eu bod wedi eu cuddio gan y wlad o’u hamgylch.